بررسی نقش پژوهش در سینمای مردم‌شناسی ایران در جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی
شهاب‌الدین عادل، پژوهشگر و استاد دانشگاه و محمد مقدم، مستندساز در یک نشست تخصصی درباره فیلم‌های مردم‌شناسی صحبت کردند.
به گزارش جهانی پرس از روابط عمومی جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی، نخستین نشست تخصصی جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی، عصر پنجشنبه ۲۷ اردیبهشت در دومین روز جشنواره، با حضور دکتر شهاب‌الدین عادل، پژوهشگر و استاد دانشگاه و محمد مقدم، مستندساز با موضوع «بررسی نقش پژوهش در سینمای مردم‌شناسی ایران»، به دبیری محمدرضا مهراندیش در پردیس سینمایی باغ کتاب برگزار شد.
شهاب‌الدین عادل عکاس و پژوهشگر در ابتدای این نشست بیان کرد: «ما جزو فارغ‌التحصیلان پیش از انقلاب هستیم و در دوره کارشناسی واحدی به نام مردم‌نگاری داشتیم. کتاب "سینمای قوم‌پژوهی" درواقع پایان‌نامه ارشد من است و در این سال‌ها نیز تلاش کردم این موضوع را پیگیری کنم؛ چرا که جامعه ایران با اقوام، آیین‌ها و رسوم مختلف زیر چتر یک کشور حرکت می‌کنند و با هم تعامل دارند. مهم‌ترین موزه‌ها و جشنواره‌های مردم‌شناسی از پاریس تا آمریکا و حتی شیکاگو مدارک علم انسان‌شناسی بصری را خیلی خوب نگه می‌دارند و انسان‌شناسی بصری یکی از رشته‌های مهم در حوزه تولید و ساخت و پژوهش است.»
محمد مقدم، مستندساز و پژوهشگر در این نشست گفت: «سینمای مردم‌نگار تعاریف و تقسیم‌بندی‌های مختلفی دارد. ایران شش دهه است به شکل جدی سینمای مستند دارد. کسی را سراغ ندارم که عامدانه انتخابی در زمینه موضوع مردم‌نگاری یا قوم‌نگاری داشته باشد. درواقع اغلب بر اساس کشش‌های درونی و سفارش‌هایی است که به آن‌ها داده شده است.»
او ادامه داد: «چند مستندساز مانند فرهاد ورهرام هستند که در دهه ۱۳۴۰ وارد این حوزه شدند و میراثی را به جای گذاشته‌اند که با تمام کاستی‌ها به هرجا بخواهیم ارجاع بدهیم از آن‌ها استفاده می‌کنیم.»
این مستندساز همچنین افزود: «در سینمای انسان‌شناسی، هردو مفهوم تیپیکال و اجتماعی را داریم. آنچه دریافت می‌کنیم در تمام آثار خوب و بد بعدها تبدیل به گنج می‌شوند، چرا که سند بصری هستند و خوانش خودشان را دارند، اما کاستی‌های بسیاری نیز در این عرصه وجود دارد.»
عادل در ادامه صحبت‌های مقدم بیان کرد: «ما در دوره‌هایی پیش از انقلاب مستندسازانی داشتیم که در حوزه مردم‌نگاری و مردم‌شناسی کارهای زیادی انجام دادند و جوایز بسیاری دریافت کردند. در کنار آن‌ها نخستین نمونه از فیلم اقوام، مستند مشهور "علف‌زار" ساخته مریان کوپر و ارنست بی. شودساک است که درباره کوچ ایل بختیاری بود و یکی از نمونه‌های برجسته سینمای قوم‌نگاری جهان به شمار می‌آید.»
او اظهار کرد: «در انسان‌شناسی بصری باید مطالعه روی یک یا دومورد از زیرمجموعه‌ها وجود داشته باشد و این کار بسیار سختی است. درواقع شاید نخستین تصاویری که برادران لومیر از ورود قطار به شهر ثبت کردند، نیز همین فیلم مردم‌شناسی است، چرا که مشاهده‌گر بود. سینما مانند امروز توسعه‌یافته نبود، بدون واسطه بود و یک نقطه دید از یک واقعیت رودرروی دوربین ثبت می‌شد. تک‌فریم‌هایی که بریده می‌شوند نیز سند هستند و فیلمی که ساخته می‌شود بسیاری از مستندسازان مردم نگار آن‌ها را آرشیو می‌کنند و معتقدند بسیار اهمیت دارد.»
این استاد دانشگاه درباره تعریف انسان‌شناسی گفت: «شناخت ماهیت زندگی اجتماعی و جوامع گوناگون تعریف امروزی انسان‌شناسی است و باید دید انسان‌شناسی جسمانی و فرهنگی، مردم‌نگاری، انسان‌شناسی اجتماعی و جنبه‌هایی از زبان‌شناسی چیست. زمانی که این‌ها در کنار هم قرار می‌گیرند می‌بینیم باید بسیاری از نکات را مطالعه کرد و به تصویر کشید.»
عادل بیان کرد: «کسی که فیلم مردم‌نگاری می‌سازد، ابتدا باید به دنبال اسناد و مدارک باشد، یکی از این‌ها فیلم‌هایی است که پیش‌ازاین ساخته شده‌اند. وقتی مستند "بلوط" غلامحسین طاهری دوست را بررسی می‌کنیم می‌بینیم بعدها فیلم‌های زیادی درباره بلوط لرستان ساخته شد. خود فیلم‌ها در دوره‌های قبل تبدیل به منابع می‌شوند. ما پروژه‌های مردم‌شناسی در کانادا داشتیم که به بومیان می‌پرداخت و سال‌ها طول کشیده شده است و به شکل مستمر در طول دوران زندگی آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.»
در ادامه محمدرضا مهراندیش، دبیر این نشست گفت: «ما برخلاف حوزه عکس که آرشیو خوبی داریم در حوزه مستند آرشیو خوبی نداریم. آلبوم‌خانه کاخ گلستان عکس‌هایی از قرن نوزدهم دارد که در دنیا بی‌نظیر است.»
مقدم درباره رشته‌های مختلف علوم انسانی و غیر انسانی و پیوندهایی که با یکدیگر دارند بیان کرد: «ما به‌کرات فیلم‌هایی داریم که درباره چند موضوع ساخته شده‌اند. کشور ما ترکیب یافته از اقوام مختلف است و خیلی هم جذاب است. کوچ و آب دو مسئله مهم هستند که آثار بسیاری درباره آن‌ها ساخته شده است. هیچ پردازشی روی کوچ‌نشینی به‌عنوان یک عامل مهم حیاتی در تاریخ کشور نشده است.»
خالق مستند «چهارشنبه سوری» گفت: «فیلم‌های اقوام زیرمتن‌های بسیاری دارد و همچنان نیز تکرار می‌شود، درحالی‌که امروز کوچ به شکل دیگری انجام می‌شود. خیلی از پدیده‌های دیگر که امروز ثبت شده‌اند، درواقع چیدمان و بازآفرین هستند و چینش بصری می‌شوند.»
عادل همچنین توضیح داد: «فیلمساز مستند وقتی فیلم مستند می‌سازد، باید بنیادی به ماجرا نگاه کند و تنها در سطح تصویر، مناسبات روایت و مونتاژ نماند. ما به عمق نیاز داریم و باید مطالعات بسیار داشته باشیم، چرا که مانند دانش است و اگر قرار باشد صرفاً به جذابیت‌های ظاهری نگاه کنیم، آن مستند کافی نیست. یک مستند تحقیقی خوب حتی می‌تواند به دولت‌ها راهکار پیشنهاد دهد.»
او درباره اقدامات لازم برای فیلم مردم‌شناسی عنوان کرد: «نکته اول منابع است، گردش ژورنالیستی ازجمله آن‌هاست چرا که ژورنالیست‌ها تحقیق می‌کنند. دوم، علاقه و توجه به فرهنگ‌های شفاهی است. سوم، کاوش‌های کیفی با توجه به فرهنگ‌های بیگانه است، ازجمله مهاجرت که زمینه مردم‌نگاری را برای ما فراهم می‌کند. ابزار ما اشیا، متون، عکس و سینماست. مردم‌نگاری شاخه‌ای از انسان‌شناسی است و کمی با مردم‌شناسی متفاوت است. این تفاوت به این برمی‌گردد که مردم‌شناسی تحلیلی است و مردم‌نگاری جنبه توصیفی دارد.»
عادل در پایان سخنان خود گفت: «انسان‌شناسی تصویر امروز، عنوانی است که در کتاب‌های سینمایی بسیار دیده می‌شود و از عقیده‌ای می‌آید که فرهنگ از طریق نمادهای قابل رؤیت آشکار می‌شود. فرهنگ در لباس‌ها و وسایل نگاشته و دیده می‌شود. آنچه باعث دیده شدن می‌شود، عکس فیلم و یا صداست. این انسان‌شناسی تصویری ترکیبی است.»
نشست «بررسی نقش پژوهش در سینمای مردم‌شناسی ایران» با همکاری بنیاد ایران‌شناسی و موسسه فرهنگی هنری فصل هنر و با مشارکت پژوهشکده مردم‌شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد.
جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی با شعار «اقوام، ریشه ایران‌زمین» تا ۳۰ اردیبهشت در پردیس سینمایی باغ کتاب ادامه دارد.